SAMENVATTING
Het afleveren van een magistrale bereiding moet voldoen aan de kwaliteitsnormen zoals onder andere beschreven in de ‘Gids voor de Goede Officinale Farmaceutische Praktijken’ en welke is opgenomen in het Kwaliteitshandboek (KB 21/01/2009). In deze studie wordt de Shampoo Simplex Herdewijn, bereid met Texapon® NSO, vergeleken qua samenstelling en fysicochemische aspecten met de commercieel verkrijgbare basisshampoos van Fagron (Shampoo Fagron) en Conforma (Shampoo Simplex Conforma).
Vervolgens worden deze basisshampoos gebruikt om medicinale shampoos op punt te stellen. Deze medicinale shampoos bevatten als activum: 0,5% hexachlorofeen, 1% ichtammol, 1% cadeolie of 2% liquor carbonis detergens. Voor elke medicinale shampoo werd onderzocht hoeveel Cetomacrogol® 1000 vereist is om de geneesmiddelen te solubiliseren en welke hoeveelheid NaCl moet toegevoegd worden om een geschikte viscositeit in te stellen. De viscositeit van zowel de basisshampoos, als de medicinale shampoos werd bepaald door het opnemen van rheogrammen en de berekening van de apparente viscositeit. Daarnaast worden in dit artikel ook een aantal fundamentele aspecten voor het formuleren van shampoos besproken.
Deze bevindingen vormen een leidraad voor de apotheker bij het bereiden van deze medicinale shampoos. Naast een goede patiëntenvoorlichting over de gebruikswijze – het farmaceutische zorgaspect – is ook de intrinsieke kwaliteit van de magistrale bereiding een voorwaarde voor werkzaamheid.
DISCUSSIE EN BESLUIT
Aangezien de verschillende samenstelling van de basisshampoos een verschillend effect kunnen hebben op het eindresultaat van de medicinale shampoos, werd in deze studie enerzijds nagegaan hoe de oplosbaarheid van bepaalde geneesmiddelen kan verbeterd worden en anderzijds welke invloed dit kan hebben op de viscositeit van de basisshampoos. Verder werd ook nagegaan hoe de viscositeit van de verschillende medicinale shampoos kan verbeterd worden door gebruik te maken van NaCl. Een overzicht van de geoptimaliseerde medicinale shampoos wordt weergegeven in Tabel 5 (zie bijlage).
De resultaten tonen aan dat de basisshampoos zeer verschillend zijn in apparente viscositeit, maar een gelijkaardig rheologisch gedrag vertonen. De Shampoo Simplex Herdewijn NSO heeft de laagste apparente viscositeit in vergelijking met de twee andere commercieel verkrijgbare basisshampoos, waardoor het gemakkelijk van de hand afloopt. De viscositeit van de Shampoo Simplex Conforma is aanvaardbaar, terwijl die van Fagron het meest gebruiksvriendelijk is omwille van zijn hogere viscositeit. Het rheologisch gedrag is niet enkel belangrijk in de formulatie van shampoos, maar speelt ook een grote rol in vele andere galenische formulaties en is o.a. bepalend voor de gebruiksvriendelijkheid6, 15.
De resultaten tonen aan dat de verwerking van geneesmiddelen inderdaad een invloed kan hebben op het eindresultaat van de magistrale bereiding. Tevens wordt aangetoond dat NaCl een belangrijke rol speelt in de viscositeit van de shampoos. Historisch gezien werden hoofdzakelijk de vetzuuralkanolamiden gebruikt om de viscositeit te verhogen van shampoos, maar het is aangetoond dat deze eigenlijk de positie van de zoutcurves (apparente viscositeit in functie van NaCl-concentratie) veranderen, waardoor m.a.w. minder zout vereist is om de viscositeit te verhogen. Andere stoffen die de viscositeit in een shampooformulatie kunnen beïnvloeden, zijn de betaïnederivaten. Deze vormen een complex met de anionische tensiden om een vergrote micel te vormen, wat vervolgens zal zorgen voor een verhoogde viscositeit. Verder dragen deze ook bij tot de NaCl-concentratie in een formulatie, welke vervolgens bijdraagt tot opbouw van de viscositeit. NaCl is goedkoop en zeer efficiënt voor het verhogen van de viscositeit van shampoos op basis van anionische tensiden, meer bepaald de alkylethersulfaten6, 8.
Over de samenstelling van de drie basisshampoos kan vermeld worden dat die van Fagron meer cosmetisch uitgebalanceerd is wat betreft de samenstelling dan de twee andere basisshampoos. De Shampoo Simplex Conforma en de zelfbereide basisshampoo zijn eenvoudiger en bevatten enkel de meest noodzakelijke hulpstoffen. In de formulatie van de shampoo van Fagron werd meer aandacht besteed aan het sensorieel aspect, meer bepaald aan de zachtheid en aspect van het schuim en het nagevoel van de haren na het wassen, terwijl bij deze van Conforma en nog in meerdere mate bij de zelfbereide basisshampoo, minder belang wordt gehecht aan deze parameters. Ook is de basisshampoo van Fagron geparfumeerd, wat zowel een voorals nadeel kan zijn. Een voordeel is een mogelijke maskering van slecht geurende geneesmiddelen, zoals teerderivaten, een nadeel is het mogelijk risico op allergische reacties waardoor het minder geschikt is voor patiënten met reeds gekende allergieën. Wel moet vermeld worden dat er geen gekende allergenen vermeld staan op de ingrediëntenlijst, zoals vereist door de cosmetica wetgeving21. De basisshampoo van Fagron bevat ook kleurstoffen. De kleurstoffen die negatief geladen zijn, kunnen mogelijke onverenigbaarheden opleveren met de verwerking van positief geladen geneesmiddelen. De basisshampoo van Fagron heeft bovendien een zuurdere pH in vergelijking met de twee andere basisshampoos, wat een invloed kan hebben op de activiteit van de te verwerken geneesmiddelen. Een nadeel van het gebruik van bronopol-derivaten als bewaarsysteem, is dat die aanleiding kunnen geven tot vorming van nitrosaminen. Nitrosaminen ontstaan uit een nitroserend agens (nitriet of een
nitriet leverende verbinding, in dit geval 5-bromo-5-nitro-1,3-dioxaan en een nitroseerbare verbinding (zoals o.a. de vetzuuralkanolamiden, bv cocamide DEA)23-25. Dat vormt ook een mogelijke verklaring voor de aanwezigheid van een antioxidans in de basisshampoo van Fagron. Ook kan opgemerkt worden dat bronopol-derivaten enkel actief zijn tussen pH 5-918, wat suggereert dat het bewaarsysteem van de shampoo van Fagron niet werkzaam is. Wel moet toegevoegd worden dat de zuurheid van het milieu een gedeeltelijke bescherming tegen micro-organismen kan bieden, maar dat zal niet krachtig genoeg zijn op lange termijn. Een voordeel van het aankopen van afgewerkte basisshampoos is voor de apotheker naast een mogelijke tijdsbesparing (alhoewel de zelfbereide shampoo in stock kan gehouden worden), de zekerheid van de kwaliteit, inzake samenstelling en veiligheid. Een nadeel voor de patiënt, is dat de keuze van de basisshampoo ook een invloed kan hebben op de prijs van de magistrale bereiding.
Het gebruik van hexachlorofeen in topische bereidingen komt nog zeer weinig voor en is reeds verboden in cosmetische preparaten20, 26. In de farmaceutische sector is het grotendeels vervangen door chloorhexidine en jodoforen, vanwege hun bredere werkingsspectrum, maar ook vanwege een geringe toxiciteit20, 27. In deze studie is gekozen voor de solubilisator Cetomacrogol® 1000 aangezien dat de beste resultaten opleverde voor de bevindingen in het handboek ‘Medische en Farmaceutische Aspekten bij Haarverzorging’4 en de kleinste concentratie nodig was voor solubilisatie van geneesmiddelen in vergelijking met andere solubilisatoren, zoals Cetiol® HE en Tween® 80. Cetiol HE was toen één keer beter en Tween® 80 was altijd slechter.
Een zelfgemaakte basisshampoo kan ook verkocht worden door de apotheker als dusdanig - geen individueel recept - en zelfs verder geoptimaliseerd worden qua samenstelling. Aangezien het dan een cosmetisch preparaat betreft, moet ook voldaan worden aan de Europese cosmetica wetgeving (Cosmeticaverordening EC1223/2009)21, 22. Dit biedt de consument de garantie dat er aandacht wordt besteed aan de productontwikkeling en de veiligheid28.
Het voordeel van medicinale shampoos is dat ze cosmetisch meer elegant zijn dan alle andere hoofdhuidpreparaten, zoals oplossingen, zalven en schuim. Ze bieden een gemakkelijke optie voor de behandeling van hoofdhuidaandoeningen17. Andere voordelen zijn het reinigend aspect en de tijdswinst voor de patiënt16, 17. In het algemeen wordt aangeraden om de medicinale shampoos aan te brengen op vochtige haren en hoofdhuid en na een korte massage, deze ten minste 10 min te laten inwerken. Na deze korte inwerking op de hoofdhuid, kan de shampoo afgespoeld worden. Vaak worden de medicinale shampoos 1 à 2 keer per week aangewend of zoveel als nodig. De behandeling kan van korte duur of chronisch zijn17. De behandelingsduur en frequentie zijn afhankelijk van de aandoening en wordt bepaald door de behandelende arts. Recentelijk zijn ook medicinale shampoos op de markt gebracht op basis van corticosteroïden16 en is er één verkrijgbaar in de Belgische apotheken. Die bevat 0,05% clobetasolpropionaat (Clobex®, Galderma®). Bijkomende voordelen zijn de algemene voordelen van magistrale bereidingen, zoals o.a. het aanbieden van een therapie op maat.
In dit artikel zijn een aantal medicinale shampoos terug op punt gesteld, met de drie nieuwe basisshampoos, namelijk de basisshampoo Shampoo Simplex Herdewijn met Texapon NSO, de Shampoo Simplex Conforma en de Shampoo Fagron. Voor elke medicinale shampoo werd onderzocht hoeveel Cetomacrogol® 1000 vereist is om de geneesmiddelen te solubiliseren en welke hoeveelheid NaCl moet toegevoegd worden om een geschikte viscositeit in te stellen. Die bevindingen vormen een leidraad voor de apotheker bij het bereiden van deze medicinale shampoos. Naast een goede patiëntenvoorlichting over de gebruikswijze – het farmaceutische zorgaspect – zal ook de kwaliteit van de magistrale bereiding en de gebruiksvriendelijkheid bevorderend werken op de therapietrouw van de patiënt.
AUTEUR:
Jacqueline Plaizier-Vercammen
Departement Analytische Scheikundeen Farmaceutische Technologie
Vrije Universiteit Brussel
Faculteit Geneeskunde en Farmacie
Laarbeeklaan 103,
B-1090 Brussel, België
Tel: +32(0)2 477 45 98
Fax: +32(0)2 477 47 35
e-mail: jplaizie@vub.ac.be
A. Vandael
Departement Analytische Scheikunde en Farmaceutische Technologie
Vrije Universiteit Brussel
M. Varçin
Departement Farmaceutische Chemie en Analyse van Geneesmiddelen en Geneesmiddelenkennis
Vrije Universiteit Brussel
Overgenomen met goedkeuring uit Farmaceutisch tijdschrift voor België, december 2012.
Het volledige artikel vindt U in de bijlage